Nguyễn Phương
Thống nhất một quốc gia, bao giờ cũng là một
vấn đè quan trọng. Danh tiếng Cavour đã trở thành bất diệt là nhờ việc thống nhất
nước Ý, cái tên Bismarck đã được lịch sử thế giới không quên là nhờ việc thống
nhất nước Đức. Tại đất nước Việt Nam, hỏi ai là người đầu tiên đã thống nhất được
sơn hà, thiết tưởng là một điều cần phải minh định, vì đó là một món nợ tri ân mà mọi người dân, bất cứ ai, đều
có bổn phận phải trả. Vậy mà nay, đối với nhiều người, vấn đề đó đang con ở
trong tình trạng phân vân. Các sử gia có kẻ chủ trương rằng vinh dự thống nhất
Việt Nam phải dành cho Nguyễn Huệ, nhưng có kẻ lại quả quyết rằng Nguyễn Ánh mới
là người đáng lãnh. Vấn đề chưa dứt khoát như vậy, phần nhiều là bởi các sử gia
về trước, khi đề cập đến, thường trình bày chung với các sự nghiệp khác của hai
vị anh hùng vừa nói, chú không tách riêng ra để nghiên cứu cho thấu đáo,
không so sánh vị này với vị khác, hoặc có so sánh đi nữa, thì lại làm việc đó một
cách chủ quan, không chịu đem các sự kiện lịch sử ra làm chứng. Sau đây, để cho
vấn đề được rõ ràng, chúng tôi xin nói đến 1) lập trường của những người ủng hộ
Nguyễn Huệ rồi 2) lập trường của người ủng hộ Nguyễn Án, và sau hết 3) ai đã
thống nhất Việt nam ở giáp giới hai thế kỷ XVIII, XIX.