***
Như đã trình bày, ba nhiệm vụ chính yếu mà dân chúng vùng chiếm đóng mong Cựu hoàng sớm hoàn tất, là đối phó với Pháp, ổn định tình thế, và
kiến thiết quốc gia.
Cựu-hoàng, cùng chánh thể do ông sáng lập, đã làm được
chừng nào ? Và nếu kết-quả không như ý, thì đo những sự-kiện
gì đã được thời gian xác định?
Những câu hỏi đó không bao hàm dụng ý
phê bình sư-nghiệp của một mình công.
Sự thành bại ở quốc-sự không phải là công hay tội riêng của cá nhân nào: nhưng thuộc trách-nhiệm của nhiều hạng người trong một chế độ.
Quyết đoán về một nhân
vật lịch sử là việc rất
khó, và càng lên tiếng mạnh càng dễ sai lầm. Ghét hay yêu khi nhìn trở lại, chỉ làm hao tâm lực và mất thời giờ.
Mục đích nên nhằm,
là tìm hiều đề phận định
cho chính xác hơn, may ra rút được phần nào kinh nghiệm
cho một cuộc sống chung đã bị xáo
trộn không ngớt vì những sự bồng bột nhất thời che khuất lương tri.
***
Nguồn: Tạp Chí Bách Khoa, 238, 1966